Ángela cultiva las palabras vivas de la xente que fala

"Soi da familia Martínez de Grandas, qu’é abondo conocida nel concello. Mía madre, Ana da Casa Martínez, era a enfermeira. Y el meu bolo, que tía comercio y traballaba na Caja de Ahorros de Asturias, foi el primeiro alcalde da democracia, hasta 1983. Marchéi de Grandas con 16 anos a facer el bachiller en Oviedo. Y lougo a carreira, Historia del Arte, y el máster. El meu primeiro traballo de verdá foi nel Ayuntamiento de Pezós. Saquéi a praza pal museo etnológico, pa facer de guía del concello. Asina que nel 2015 retornéi pá casa, con 26 anos, y enamoréime da mía terra outra vez".

"Agora traballo na Oficina Cultural y Llingüística da Fundación Parque Histórico del Navia. El meu traballo é a difusión del patrimonio lingüístico. Dedícome á normalización y al aceptación social del galego-asturiano, tambén conocido como eonaviego, ou fala. Y como nun tou a xornada completa na Fundación, lougo, ademáis, dedícome como autónoma a facer visitas guiadas pola comarca".

"Condo entréi na Fundación, anque dous dos conceyos del Navia, Grandas y Pezós, xa los conocía abondo ben, empecéi a patear el resto buscando xente que falara y recuperando a terminoloxía dos oficios tradicionales. Vou documentando todo, grábolos, editamos os vídeos y tamén os transcribo. Pa qu’a xente sepa escribir na súa fala tradicional; qu’é ún dos mallores problemas que temos, a difusión da ortografía. É un proyecto que se chama ‘Palabras vivas’ del que tou mui orgullosa. Tamén organizamos concursos literarios, charlas escolares por todas as escolas da comarca, conferencias…."

"A comarca é bilingüe completamente. Tú vas á tenda y ois á xente falar. Peró si tú chegas falando castellano, elos vanche a falar castellano. Cambean el rexistro, controlan completamente os dous rexistros. Eso salvo, quizá, xente mui mui vella cuya lingua materna é el galego-asturiano y nun tein tanta fluidez coas palabras castellanas máis técnicas. Lóxicamente, os que máis falan son os máis vellos. Peró a xente mallor morre, por lei natural y necesitamos que lo qu’elos falan se siga tresmitindo. Sobre a necesidad da tresmisión, enseñáronme el outro día úa viñeta coa que nun podía tar máis d’acordo. Era en relación al galego, porque taba publicada nun periódico de Galicia. Aparecían tres muyeres de tres xeneracióis da mesma familia. Y a intermedia dicía: ‘Ésta é miña nai y ésta es mi hija’. ¿Qué quer dicir eso? Qu’a xeneración intermedia falaría na lingua tradicional, neste caso, coa madre. Peró coa filla xa fala castellano. Ese é el chip que temos que cambear. Ela, a filla, vai siguir aprendendo castellano, porque ta mui influenciada, porque ten acceso a internet, á televisión, ás redes sociales, porque ten amigos, porque vai á escola…, unde falan castellano. Entoncias, tú na casa teis que falarlles na nosa lingua vernácula a os tous fillos, porque, senon, nun vai haber esa tresmisión. Anque hai neníos falantes puros, porque os sous padres y bolos lles falan, esa é úa tendencia minoritaria agora".

"Lo que sí temos conseguido é superar ese estigma d’aldeano, de paleto, por falar esta lingua. Ta abondo superao. De feito, creo qu’a xente qu’agora mesmo é falante, a xente de mediana edá, entre 50 y 70 anos, enorgullécese muito de falar el que falaban os sous padres. Agora xa hai un sentimento d’orgullo, de pertenencia al sito máis que de vergonza".

"¿Pa qué sirve falar hoi en día? ¿Y pa qué sirve úa lingua? Podo perguntarcho eu asina, mellor. Nun falo del galego-asturiano, cualquera idioma. Pos sirve pa comunicarnos entre nosoutros. ¿É mellor el chino porque lo falan máis millóis de personas? Dende el meu punto de vista, el valor d’un idioma é incalculable, fálenlo 30 personas ou 30 millóis. Porque sirve pa comunicarse, pa expresarse. El patrimonio inmaterial nun se pode cuantificar".

"A os nenos, falar en galego-asturiano, lo primeiro, que lles aporta é enorgullecerse dos sous antepasaos. Úa lingua que falan tous bolos, tous padres. Crea un sentimento tamén de pertenencia á zona da qu’és. Vouche contar úa anécdota personal. Agora mesmo, por un tema d’herencias, tou repasando testamentos. Algús son de 1880. Pos incluso nesos testamentos escritos en castellano, condo falan d’úa finca, refírense e ela na lingua tradicional. A finca das hortas, por exemplo. ¿Por qué? Porque é el sou nome tradicional. Y eso ten valor porque é algo que se ta tresmitindo de xeneración en xeneración. Y condo teñas que legalo, nun vas a dicir ‘la finca de las huertas’, porque nadie vai saber cuál é".

"Creo qu’el vale del Navia é a comarca hoi pior comunicada por carretera d’Asturias. Temos dous puntos en contra. El primeiro, a orografía. Y el segundo, as comunicacióis. Tu podes ter úa orografía mui mala, peró ter úa búa carretera pa chegar. Peró nosoutros nun temos esa carretera búa. Entoncias, ¿qué pasa? Qu’a alguén ye da un infarto en Penafonte, úa parroquia de Grandas, y tarda en chegar máis d’un hora, con sorte, al hospital máis cercano. Tas vivindo nun sito pol que tas pagando us impostos y pa chegar á atención sanitaria teis enormes dificultades. Eso en lo referente á xente que vive alí a diariao, peró tamén afecta al turista. Si a min me costa chegar, que conozo a carretera, imaxínate a alguén que vén de Madrid. Ven as curvas y dirán: ¿unde me tou metendo? Y xa non son as curvas, é el firme, el estao del firme. Nun tá pintada, nun ten cunetas, as fanas…".

"En conto al patrimonio etnográfico da zona, el Museo de Grandas é probablemente el mellor d’Asturias. Aunque el Museu del Pueblu D’Asturies seña tamén mui bon, é meyor lo que fixo Pepe el Ferreiro por únde lo fixo. Si tuvera en Oviedo, tería cincuenta veces máis visitas. Por eso temos qu’acercalo. Y lougo esta comarca ten el mallor porcentaxe de poblos declaraos Bien de Interés Cultural, como Argul (Pezós) ou San Esteban de los Buitres (Eilao). É triste que nun haxa úa mellor salida turística pa qu’eso se poda vender. Y, finalmente, en conto al patrimonio industrial nun creo que, quitando as Concas mineiras, haxa patrimonio industrial máis relevante qu’el del vale del Navia. Tuvemos, por exemplo, un teleférico, el máis largo d’Europa (feito p’abastecer as obras del salto de Salime), a xente ve as estacióis y nun saben lo que son. Tamén nel salto de Salime temos un patrimonio espectacular, coa obra de Vaquero Turcios y Vaquero Palacios. É visitable, peró nun rango tan específico (os xoves ás 11 da mañá) que casi teis que pidir vacacióis pa poder veir velo. Nun podes ferlo en fin de semana, por exemplo".