Los nacíos na villa de Grau presumen de ser moscones y lleven por bandera'l xentiliciu allá onde vaigan, pero non toos saben que nel so día nació como términu despreciatible pa referise a los vasallos de la familia Mosca, una acaudalada castra d'orixe italianu que tenía poder enforma na zona na Baxa Edá Media. Anque esisten otres teoríes pa esplicar l'orixe del xentiliciu, esa ye la que defendió esti día'l filólogu Luis Casteleiro Oliveiros, nuna conferencia que pronunció nel Real Institutu d'Estudios Asturianos (RIDEA), n'Uviéu, una charra na que tamién se faló sobre la hestoria de topónimos, refranes, aforismos, llamátigos, coples o cantares nos que se fai referencia a los habitantes de distintos llugares d'Asturies. Tou ello sol epígrafe “Palabras y expresiones con historia. Materiales asturianos del Diccionario Geográfico Popular de España de Camilo José Cela”.
Cela, amás de novelista, tamién s'amosó bien d'interés por cualesquier curiosidá llingüística. Llegó a arrexuntar bien de información sobre lo que llamó “dictaos tópicos”, términu que s'acuñó pa facer referencia a toa palabra, frase o dichu relativu a un llugar xeográficu determináu o a les sos xentes. L'escritor contaba publicar un tomu per cada comunidá autónoma con toes eses ayalgues”, pero nel momentu del so fallecimientu solo s'asoleyara ún d'ellos. Lo que fixeron Luis Casteleiro y l'espertu en llingua asturiana Ramón d'Andrés –que foi l'encargáu de presentar la conferencia– ye llegar a un alcuerdu cola Fundación Camilo José Cela y facese con tol material que fai referencia a Asturies. “Trátase d'un proyectu a llargu plazu. Lo que vamos facer va ser analizalo bien a modo y dir ampliando la documentación na midida de lo posible”, esplica Casteleiro.
Una vegada esplicáu'l so proyectu, el conferenciante centróse en dellos de los "dictaos tópicos” asturianos qu'apaecen nos documentos que remanaba Cela. Por exemplu, tamién se refirió al orixe del xentiliciu “yerbatu”, nome que reciben los naturales de Bimenes. “La teoría más fiable diz que, cuando s'empezaren a esplotar les primeres mines de carbón, los de Bimenes que trabayaben ellí diéronse cuenta de qu'amás del sueldu podíen sacar más dineru vendiéndo-y a la empresa la yerba que teníen nes sos tierres, pa que-yoslo dieren de comer a les mules”, señala Casteleiro. “Cuando los otros mineros los víen aportar, dicíen de forma despreciatible: “¡Ende vienen los yerbatos!”, lo que fixo que col pasu del tiempu-yos quedara esi nome”, añede'l filólogu.
Conozse bien que los d'Uviéu son “carbayones” pol gran carbayu, el "Carbayón”, qu'había na cai Uría. Luis Casteleiro comentólo na so charra, pero aparó más nes coples que surdieron alredor de la fonte del sieglu XVII asitiada nel Fontán. “Al tar per baxo del nivel de la cai y los sos caños casi a flor del suelu, había qu'encucliellase o arrodiyase pa beber ellí. Entós l'imaxinariu colectivu uvieín acabó por convertir esa fonte nun remediu contra les persones altives. Yera una especie d'humilladeru, y eso refléxase nes coples”, esplica Casteleiro.
Otra curiosidá ye l'apellativu qu'entá reciben los habitantes de la localidá d'Alevia, en Peñamellera Baxa. Llámenlos “protestantes”, y Casteleiro esplicó'l motivu. “Nel sieglu XIX hubo un colectivu protestante bien importante na zona porque los habitantes d'esti llugar entraron en contactu con un misioneru luteranu que convirtió a casi tol pueblu. Esa peculiar contrarreforma, esi fechu históricu, provocó qu'inda perdure esi términu”, señaló'l filólogu.
Luis Casteleiro Oliveiros tamién esplicó que'l nome del conceyu d'El Franco nun tien nada que ver col dictador Francisco Franco, o qu'a los asturianos llamábasenos “coritos” por vistir con cueru, como la xente probe. “Ponlo hasta'l Diccionariu de la RAE”, sorraya.
Al traviés del serviciu de Correos, na primavera de 1971, fai agora 50 años, fíxose-y llegar a tolos carteros d'España una ficha tipu que teníen que cubrir depués de falar cola xente del llugar nel que trabayaben”, señala'l conferenciante. “Falaben colos paisanos y preguntáben-yos pol orixe de los topónimos, de los llamátigos o de los cantares, ente otres coses”, afirma Casteleiro. Eso fixo que Cela atropase más de 30.000 d'eses fiches pa facer el so trabayu. “Eso ye muncha documentación, sobremanera teniendo en cuenta que n'España hai poco más de 8.000 conceyos. Y lo peor ye que ta casi too parao, por eso nós queremos rescatar esa ayalga y, si puede ser, ampliala”, sorraya.
Treinta mil carteros al serviciu del Nobel
El proyectu que tenía ente manes el Nobel Camilo José Cela cuando escurrió'l so “Diccionario Geográfico Popular” yera muncho más qu'ambiciosu. “Él camentábalu como una enciclopedia con tolos dictaos tópicos d'España”, esplica Luis Casteleiro. El filólogu asturianu asegura que lo más difícil de too foi consiguir el material, realizar “el trabayu de campu”. L'escritor cuntó pa ello con un exércitu de collaboradores de lo más singular: utilizó a los carteros. “
